از قدیم گفته‌اند «وقتی چیزی رو بخشیدی، دیگه نباید دلت پیشش باشه؛ یا باید قیدشو بزنی یا کلاً نبخشیش». معنی هبه و رجوع از هبه را می‌توان در این جمله پیدا کرد. هبه، عقدی جایز است که در آن یک نفر مال خودش را رایگان به شخص دیگری می‌بخشد و گیرنده حق مالکیت آن مال را به دست می‌آورد. البته مثل هر قراردادی، دارای چارچوب و شرایط قانونی است و حتی امکان فسخ هم دارد، که همان رجوع از هبه است. رجوع از هبه فقط مختص واهب (هبه دهنده) است؛ اما گیرنده (گیرنده هبه) نیز می‌تواند مال را رد کند. دراین مطلب، قرار است با زبانی ساده، همه چیز درباره عقد هبه، شرایط فسخ و نکات مهم آن در قانون مدنی را برایتان توضیح دهیم.
رجوع از هبه چیست؟ | تعریف کامل و قانونی عقد هبه و فسخ آن
در قانونی مدنی ایران، انواع مختلفی از قراردادها و عقود تعریف شده است و ماده اختصاصی برای آن‌ها وجود دارد. معنی هبه در قانون مدنی ایران یعنی “بخشش رایگان مال” ؛ یعنی فردی (واهب)، مالی را (عین موهوبه) بدون گرفتن عوض یا پول، به دیگری (متهب) می‌دهد. این نوع قرارداد زمانی کامل می‌شود که متهب هم آن را قبول کند و مال موضوع هبه تحویل داده شود.
اما گاهی پیش می‌آید که واهب از تصمیمش پشیمان می‌شود یا شرایطی تغییر می‌کند که دیگر نمی‌خواهد آن مال در اختیار متهب باشد. از آنجائیکه که هبه یک نوع عقد جایز است، قانون اجازه فسخ هبه یا به عبارتی برگشت هدیه را می‌دهد که می‌شود معنی رجوع از هبه در حقوق ایران. ماده 795 قانون مدنی دراینباره می‌گوید:
«واهب می‌تواند در هبه‌ای که معوض نیست، مادامی که متهب آن را قبول نکرده یا مال مورد هبه را قبض نکرده است، رجوع کند».
یعنی اگر مال هنوز تحویل داده نشده باشد، واهب می‌تواند از تصمیمش برگردد. اما اگر مال داده شده باشد، شرایط رجوع محدودتر و مشروط‌تر می‌شود. همچنین اگر هبه معوض باشد، یعنی در ازای هبه، چیزی هرچند نمادین از طرف متهب به واهب داده شود، امکان رجوع به‌طور کلی از بین می‌رود. در این حالت، قرارداد هبه به شکل یک معامله واقعی درمی‌آید که حق فسخ ندارد، مگر در شرایط استثنائی.
مواردی که رجوع از هبه امکان‌پذیر نیست | موانع قانونی فسخ هبه
اگرچه عقد هبه از نوع عقود جایز هست و امکان فسخ یکطرفه این قرار وجود دارد، اما این فسخ بی‌قید و شرط هم نیست. قانون مدنی ایران در ماده 803 به‌صراحت شرایطی را مشخص کرده است که تحت آن واهب دیگر نمی‌تواند از هبه‌اش برگردد؛ یعنی نمی‌تواند رجوع از هبه کند. در واقع، شرایط رجوع از هبه در قانونی مدنی موارد زیر هستند:
1- هبه معوض باشد و دریافت شده باشد
اگر واهب در مقابل مالی که می‌بخشد، حتی به صورت نمادین چیزی از متهب بگیرد دیگر اسمش معنی هبه مطلق نیست و به هبه معوضه تبدیل خواهد شد. در این حالت، حق رجوع از بین می‌رود و نمی‌شود هدیه را بدون رضایت متهب پس گرفت، چون ماهیت قضیه به نوعی تبدیل به قرارداد معاوضه‌ای یا معامله واقعی تبدیل می‌شود.
برای مورد قبول واقع شدن هبه و رجوع از هبه، حتما نیاز است که مال به طرف مقابل تحویل داده شده باشد و در خصوص هبه معوض هم باید دو طرف هبه و عوض آن را تحویل گرفته باشند.
2- مال از بین رفته باشد
شرط دیگر که اجازه رجوع از هبه را از بین می‌برد، نابود شدن عین موهوبه است. یعنی اگر مال هبه شده تلف یا نابود شده باشد. (مثلا خانه‌ای که هبه داده شده است آتش بگیرد یا خودرویی که واگذار شده تصادف کند و از بین برود، طبیعتا چیزی برای رجوع باقی نمی‌ماند.
3- تغییر ماهیت یا تبدیل مال
وقتی متهب، مال هبه شده را تغییر دهد یا آن را با چیز دیگری ترکیب و به مالی جدید با ماهیت جدید تبدیل کند، دیگر عین آن مال اولیه وجود ندارد. مثلا طلاهای هبه شده را بفروشد و با آن گوشی بخرد یا پارچه هبه شده را تبدیل به لباس کند. پس رجوع هم ممکن نیست. بنابراین تغییر ماهیت یا تبدیل مال هم به عنوان یکی از موانع قانونی فسخ هبه مطرح می‌شود.
4- نسبت هبه گیرنده
در خصوص معنی هبه و رجوع از هبه، نسبت هدیه دهنده (واهب) با هدیه گیرنده (متهب) مهم بوده است. چراکه اگر متهب، پدر، مادر، یا اولاد واهب باشد، واهب نمی‌تواند هدیه را از او پس بگیرد و عقد را فسخ کند. این یعنی، مثلا رجوع از هبه به همسر امکان پذیر است. البته در این وضعیت هم باید شرایط خاص ذکر شده مانند تغییر مال، معوض بودن و غیره بررسی شود.
5- محجور و صغیر بودن هبه گیرنده
در خصوص معنی رجوع از هبه قانون به حمایت افراد صغیر و محجورین برخاسته است. بنابراین اگر هبه گیرنده مجنون یا صغیر (کمتر از 18 سال) باشد، واهب نمی‌تواند بدون اجازه ولی یا قیم او از هبه رجوع کند.
6- مرگ یکی از طرفین
طبق قانون، رجوع از هبه فقط تا زمانی امکان‌پذیر است که هر دوطرف عقد، زنده باشند. یعنی اگر یکی از آن‌ها وجود کند حق رجوع از بین می‌رود و دیگر نمی‌شود کاری کرد.
7- انتقال مال به غیر
اگر متهب مال را به فرد دیگری واگذار کرده باشد؛ مثلا فروخته یا حتی خودش به کسی دیگر هبه کرده باشد دیگر امکان رجوع وجود ندارد. چون مالکیت از دست می‌رود.
8- نیت هبه صدقه نباشد
در اسلام، صدقه یعنی بخشیدن به نیازمندان که راهی برای تطهیر مال، کسب نعمت الهی و رشد معنی است. اگر واهب با نیت صدقه، مالی را به کسی ببخشد دیگر نباید و نمی‌تواند فکر بازپس گرداندن آن را داشته باشد.
خلاصه اینکه برای تأیید رجوع از هبه، نباید هیچکدام از موارد بالا وجود داشته باشد. رجوع از هبه مسیری قانونی و حساس است و باید با دقت بررسی شود. حتی اگر شرایط فراهم باشد، باز هم در عمل، ثابت کردن آن در دادگاه و گرفتن حکم قضایی کار آسانی نیست.
برای اطلاعات بیشتر بخوانید: به غیر از مهریه چه چیزی به زن تعلق میگیرد
شرایط رجوع از هبه در قانون مدنی | چگونه می‌توان هبه را فسخ کرد؟
اگر واهب بخواهد مال هبه‌شده را پس بگیرد، فقط انصراف از تصمیمش کافی نیست؛ یعنی باید چند شرط مهم قانونی رعایت شود تا رجوع از هبه از نظر دادگاه پذیرفته شود. در ادامه، مهم‌ترین شرایط و الزامات قانونی برای رجوع از هبه را مرور می‌کنیم:
- زنده بودن هر دو طرف قرارداد
- باقی ماندن عین موهوبه در دست متهب
- عدم وجود موانع رجوع (مثل هبه به والدین و اولاد)
- هبه باید غیرمعوض باشد (یعنی بخشنده در ازای آن چیزی نگرفته باشد.)
- درخواست رسمی رجوع و رسیدگی قضایی (یعنی فقط پشیمانی کافی نیست و واهب باید از طریق مراجع قضایی اقدام کند و مدارکی برای باقی بودن عین موهوبه و نبود موانع ارائه دهد)
این را هم بگوییم که اگرچه قانون مدنی الزام به دلیل مشخصی برای رجوع از هبه نکرده است، اما در رویه قضایی، وجود دلایل منطقی و منصفانه، مثل تغییرات مالی شدید، نارضایتی از رفتار متهب یا بروز شرایط غیرمنتظره، می‌تواند به نفع واهب تفسیر شود و در تصمیم دادگاه تأثیرگذار باشد.
خلاصه ای از معنی و شرایط رجوع از هبه
در این مطلب، معنی هبه چیست را توضیح دایم و همچنین تعریف قانونی رجوع از هبه، شرایط منع و شروط مجاز بودن فسخ یا رجوع از آن را نیز بیان کردیم. رجوع از هبه اگرچه از نظر حقوقی امکان‌پذیر است، اما فرآیندی پیچیده و مشروط به وجود شرایط خاص است. اگر قصد فسخ عقد هبه را دارید، مشاوره با یک وکیل متخصص در امور مدنی می‌تواند جلوی ضرر و سردرگمی‌تان را بگیرد.
سوالات متداول درباره رجوع از هبه | پاسخ به پرسش‌های رایج کاربران
برخی از کاربران در مورد معنی هبه و همچنین معنی و شرایط رجوع از هبه سوالاتی داشته‌اند که در این بخش سعی کردیم به چند مورد از مهم‌ترینشان پاسخ بدهیم.
آیا می‌توان بعد از سال‌ها از هبه رجوع کرد؟
بله، تا زمانی که شرایط قانونی رجوع وجود داشته باشد (مثل زنده بودن ظرفیت و باقی بودن مال در دست متهب) حتی اگر مدت زیادی از عقد هبه گذشته باشد، رجوع ممکن است اما خب مرور زمان می‌تواند در اثبات حق تأثیر بگذارد؛ یعنی اثبات آن را دشوار کند.
آیا واهب می‌تواند بدون دلیل خاص از هبه رجوع کند؟
در صورتی که هبه غیرمعوض و مال همچنان موجود باشد، واهب نیازی به ارائه دلیل خاص برای رجوع ندارد. چون عقد هبه، از نوع جایز است و امکان فسخ یکطرفه دارد. البته گاهی در عمل، دادگاه دلایل منطقی را بررسی می‌کند.
اگر ما هبه شده فروخته شده باشد، واهب چه حقی دارد؟
در این صورت، عین موهوبه دیگر وجود ندارد، پس رجوع هم امکان‌پذیر نیست. حتی اگر فروش مال با رضایت واهب نبوده باشد، مالکیت قبلی از بین رفته و از نظر حقوقی امکان استرداد از بین می‌رود.
