آیا تا به حال با واژه «حکم تولیت» برخورد کردهاید؟ آیا میدانید چه کسی مسئول اداره اموال وقفی مانند یک مدرسه یا درمانگاه است و چگونه این مسئولیت به او واگذار میشود؟ موضوع تولیت و حکم آن، یکی از مفاهیم مهم در حوزه وقف است که در قوانین کشور نیز جایگاه مشخصی دارد.
در این نوشتار قصد داریم به زبانی ساده توضیح دهیم که تولیت چیست، حکم تولیت دقیقاً به چه معناست، چه زمانی نیاز به دریافت آن داریم و از چه راههایی میتوان برای اخذ این حکم اقدام کرد. اگر به دنبال آشنایی بیشتر با مفاهیم حقوقی مرتبط با وقف هستید، این مطلب راهنمای خوبی برای شما خواهد بود.

تولیت چیست و چه ارتباطی با وقف دارد؟
تولیت یکی از مفاهیم کلیدی در حوزه وقف است که در قانون مدنی نیز به آن پرداخته شده است. وقتی مالی وقف میشود، مالک آن دیگر حق دخل و تصرف در عین مال را ندارد و فقط منافع آن در مسیر مشخصی مصرف میشود. حال سوال پیش میآید که چه کسی باید این مسیر را مدیریت کند؟ پاسخ این است: متولی وقف.
به ادارهکننده اموال موقوفه، متولی گفته میشود و این وظیفه، تولیت نام دارد. اداره کردن یک مال وقفی مسئولیتی جدی است و نیاز به شناخت دقیق از قوانین و نیت واقف دارد. به همین دلیل، قانونگذار برای این موضوع چارچوبی مشخص در نظر گرفته است تا اموال موقوفه طبق هدف اصلی وقف، یعنی نفع عمومی یا خیریه، مورد بهرهبرداری قرار بگیرند.
در واقع، تولیت در کنار وقف معنا پیدا میکند. بدون متولی، هیچ تضمینی برای اجرای نیت واقف وجود ندارد. به همین دلیل، قانون در ماده ۷۵ مدنی تأکید کرده که واقف میتواند تولیت را برای خود یا شخص دیگری در نظر بگیرد. این فرد باید به وظایف خود آگاه باشد و مطابق با متن وقفنامه و عرف عمل کند. پس وقتی صحبت از تولیت میشود، در واقع از نظمدهی و مدیریت یک سرمایهی اجتماعی سخن میگوییم. درک دقیق از این مفهوم، پایهای برای شناخت بهتر حکم تولیت است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
حکم تولیت در حقوق یعنی چه؟
حکم تولیت در واقع یک مجوز قانونی است که به فردی داده میشود تا مسئولیت تولیت یک مال موقوفه را بهعهده بگیرد. صرف اینکه کسی در وقفنامه به عنوان متولی معرفی شده باشد، برای شروع کار کافی نیست. او باید از یک مرجع رسمی مانند اداره اوقاف یا دادگاه، تاییدیه رسمی دریافت کند تا تولیت وی رسمیت پیدا کند. به این تاییدیه قانونی، حکم تولیت گفته میشود.
تا زمانی که این حکم صادر نشده باشد، هیچ اقدام رسمی برای اداره اموال موقوفه امکانپذیر نیست، چرا که اعتبار و صلاحیت قانونی فرد متولی تأیید نشده است. بنابراین، اگر کسی به عنوان متولی معرفی شده باشد اما حکم تولیت نداشته باشد، از نظر قانونی اختیار اداره امور وقف را نخواهد داشت.
صدور حکم تولیت نهتنها باعث ایجاد نظم و شفافیت در مدیریت اموال وقفی میشود، بلکه از بروز اختلافات احتمالی میان افراد مختلف که ادعای تولیت دارند جلوگیری میکند. وقتی فردی با حکم تولیت، وارد عمل شود، اعتبار قانونی و رسمی لازم برای تصمیمگیری در امور وقف را بهدست میآورد. این حکم باعث افزایش اعتماد عمومی به فرآیند اداره اموال موقوفه میشود و راه را برای استفاده بهینه از درآمدهای حاصل از وقف هموار میسازد. در نتیجه، اهمیت دریافت حکم تولیت از دیدگاه حقوقی و اجتماعی انکارناپذیر است.

چرا دریافت حکم تولیت ضروری است؟
بدون دریافت حکم تولیت، هیچکس اجازه ورود به امور اجرایی وقف را ندارد. این موضوع به ویژه در مواردی اهمیت دارد که وقف مورد نظر، ارزش مالی بالایی داشته باشد یا ذینفعان متعددی درگیر آن باشند. در چنین شرایطی، اگر تولیت بهصورت رسمی تعیین نشده باشد، هرگونه تصمیمگیری یا اقدام از سوی افراد، بیاعتبار خواهد بود و در صورت بروز مشکل، امکان پیگیری قانونی نیز فراهم نخواهد شد. حکم تولیت برای ایجاد شفافیت در حدود اختیارات متولی، ثبت رسمی تولیت و پیشگیری از دخالت افراد غیرمجاز لازم و حیاتی است.
از طرف دیگر، با اخذ حکم تولیت، مسیر پیگیری امور مربوط به وقف، روشن و قابل استناد میشود. این حکم پشتوانهای رسمی برای متولی ایجاد میکند تا تصمیماتی مطابق با نیت واقف و مصالح موقوفه اتخاذ کند. همچنین اگر شخص دیگری در آینده مدعی تولیت شود، حکم تولیت فعلی به عنوان سند قانونی برای دفاع از حقوق متولی موجود عمل خواهد کرد. به همین دلیل، دریافت حکم تولیت نه تنها یک الزام قانونی، بلکه تضمینی برای صحت، سلامت و استمرار وقف است.
برای اطلاعات یشتر مطالعه کنید: قانون جدید ارث مادر به فرزندان
راههای دریافت حکم تولیت
دو روش مشخص برای اخذ حکم تولیت در قوانین ایران پیشبینی شده است:
- مراجعه به اداره اوقاف
- ثبت دادخواست در دادگاه حقوقی
مراجعه به اداره اوقاف
در روش اول، شخصی که به عنوان متولی در وقفنامه معرفی شده است یا مدارکی در اختیار دارد که نشاندهنده حق تولیت اوست، با مراجعه به اداره اوقاف منطقه، تقاضای صدور حکم تولیت میدهد. پس از ثبت درخواست، کارشناسان اداره اوقاف بررسیهای لازم را انجام میدهند و در صورت تأیید اصالت و صحت مدارک، حکم تولیت را صادر میکنند. این فرآیند شامل تحقیق میدانی، گفتوگو با مطلعین محلی و بررسی اسناد و مدارک است.
ثبت دادخواست در دادگاه حقوقی
روش دوم زمانی به کار میرود که اداره اوقاف به دلایلی حکم تولیت را صادر نکند یا فرد متقاضی بخواهد مستقیماً از طریق مراجع قضایی اقدام کند. در این صورت، او باید با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی، دادخواستی تحت عنوان درخواست صدور حکم تولیت تنظیم کرده و به دادگاه حقوقی ارائه دهد. قاضی پس از بررسی وقفنامه، شهادت شهود یا سایر مستندات قانونی، حکم تولیت را صادر میکند. در هر دو روش، تا زمانی که حکم تولیت از یکی از این مراجع صادر نشود، متولی حق ورود رسمی به امور موقوفه را ندارد.
تفاوت صدور حکم تولیت در اداره اوقاف و دادگاه
در فرآیند اخذ حکم تولیت، دو نهاد یعنی اداره اوقاف و دادگاه حقوقی نقش دارند، اما تفاوتهایی میان این دو وجود دارد که شناخت آنها برای انتخاب مسیر درست اهمیت دارد. مهمترین تفاوت در نحوه رسیدگی به ادعا و مدارک متولی است. اداره اوقاف ابتدا درخواست متقاضی را ثبت کرده و سپس از طریق واحد تحقیق، اعتبار اسناد و ادعا را بررسی میکند. این بررسی شامل پرسوجو از اهالی محل، مصاحبه با شاهدان و بازبینی مستندات مربوط به وقف است. اگر گزارش واحد تحقیق مثبت باشد، حکم تولیت توسط اداره اوقاف صادر خواهد شد. با این حال، اگر اختلاف یا ابهامی در میان باشد، اداره اوقاف ممکن است از صدور حکم خودداری کند و موضوع را به دادگاه ارجاع دهد.
در مقابل، دادگاه حقوقی با بررسی رسمی و قضایی به موضوع ورود میکند. روند در دادگاه رسمیتر و دقیقتر است و متقاضی باید بتواند با ارائه وقفنامه، شهادت شهود یا سایر دلایل محکم، ادعای خود را اثبات کند. رأی دادگاه از نظر اجرایی الزامآورتر است و در مواردی که اختلاف نظر وجود دارد، ارجاع موضوع به دادگاه انتخابی منطقیتر خواهد بود. به این ترتیب، در انتخاب مسیر اخذ حکم تولیت باید میزان شفافیت مدارک، وضعیت وقفنامه و احتمال بروز اختلافات را در نظر گرفت.
جمعبندی
حکم تولیت یکی از مهمترین ارکان در اجرای صحیح وقف است. دریافت این حکم به متولی مشروعیت قانونی میدهد و زمینه را برای مدیریت دقیق و شفاف موقوفه فراهم میسازد. صدور این حکم تضمینکننده سلامت مالی و اجرایی اموال وقفی خواهد بود. با شناخت مسیرهای قانونی و نقش این حکم، امکان سوءاستفاده و اختلاف نیز به حداقل میرسد.
در پایان باید گفت، آگاهی از جایگاه حکم تولیت نهتنها برای متولیان بلکه برای تمامی افراد مرتبط با امور وقفی ضروری است. با رعایت قانون و احترام به نیت واقف، هم ارزش مادی اموال حفظ خواهد شد و هم برکت و اثرگذاری آن در جامعه بیشتر میشود. تولیت مسئولیتی شریف و ارزشمند است و با دریافت حکم تولیت، این مسئولیت رنگ قانون و تعهد به خود میگیرد.
سوالات متداول
حکم تولیت رسمی
حکم تولیت مجوز رسمی صادرشده از سوی اداره اوقاف یا دادگاه برای مدیریت قانونی یک مال وقفی است.
چه کسی میتواند حکم تولیت دریافت کند؟
کسی که در وقفنامه بهعنوان متولی معرفی شده یا مدارکی معتبر برای اثبات حق تولیت دارد.
از کجا باید حکم تولیت گرفت؟
از اداره اوقاف یا با ثبت دادخواست در دادگاه حقوقی.
آیا بدون حکم تولیت میشود وقف را اداره کرد؟
خیر، بدون حکم تولیت هیچگونه اختیار قانونی برای اداره موقوفه وجود ندارد.
چقدر زمان میبرد تا حکم تولیت صادر شود؟
بسته به مرجع صدور (اوقاف یا دادگاه) و نوع مدارک، معمولاً بین چند هفته تا چند ماه طول میکشد.